Wie beschermt de burger en het leefmilieu, als de omgevingsdiensten falen?

7 augustus 2025

Die taak ligt bij de omgevingsdiensten: uitvoeringsorganisaties die vergunningen verlenen, toezicht houden en handhaven. In theorie de objectieve schakel tussen beleid en praktijk. In werkelijkheid zijn veel diensten verweesde instellingen, klem tussen bestuurlijke belangen, economische druk en een cultuur van meebewegen. Ze kunnen of willen vaak niet optreden als regels worden overtreden.

De vraag is urgent: wie beschermt de burger en het milieu, als de toezichthouder het laat afweten?

Het verder afglijden van het toezicht

Omgevingsdiensten zijn ooit opgezet om afstand te houden van lokale belangenpolitiek en om toezicht deskundig en consistent te organiseren. Maar de praktijk laat iets anders zien: slap optreden, structureel uitstel, en legalisatie van overtredingen achteraf. Waar toezicht ontbreekt, krijgt vervuiling vrij spel. En waar burgers zich aan regels houden, worden overtreders vaak beloond met een nieuwe vergunning of een alsnog geaccepteerde melding, of gedoogsituatie.

Handhaving is verworden tot een formaliteit zonder tanden, en dat is zichtbaar in ons dagelijks bestuur.

Illegaal? Dan maken we het legaal

Het wordt een patroon: omgevingsdiensten constateren overtredingen, maar grijpen niet in. In plaats daarvan volgt legalisatie achteraf. Paar voorbeelden:

• Bomenkap zonder vergunning? Melding achteraf geaccepteerd. Bos van Los bij Nieuwendijk is een van de vele voorbeelden
• Jarenlange stank- en geurhinder? Nieuwe vergunning met ruimere normen of koolstoffilters verplichten die niet worden onderhouden. Melding hinder door omgeving is signaal om onderhoud te plegen
• Bouwen zonder toestemming? Bestemmingsplan of omgevingsvisie aangepast. Weg probleem, alles is weer legaal
• Produceren zonder geldige natuurwetvergunning. Rijnmond Energie doet het al jaren. Eén van de grootste uitstoters van Nederland
• Illegale wateronttrekkingen, zelfs in droge perioden of kwetsbare gebieden? Worden alsnog gelegaliseerd. Niemand weet hoeveel water zo daadwerkelijk uit het Nederlands watersysteem wordt onttrokken.

Het resultaat: wie overtreedt, hoeft alleen maar te wachten. De regels blijken rekbaar, en het toezicht voorspelbaar mild. Wat een bestuurlijke mentaliteit.

Meebewegen in plaats van handhaven

Een kernprobleem is dat omgevingsdiensten niet onafhankelijk zijn en vaak onvoldoende toegerust voor hun taken. Ze zijn afhankelijk van gemeenten en provincies die óók andere belangen hebben. Bovendien zijn de relaties met bedrijven vaak zeer innig, via adviestrajecten, persoonlijke netwerken of ronduit personele draaideuren. Omgevingsdiensten zijn ook afhankelijk van de informatie die bedrijven zelf moeten aanleveren. Kijk naar Schiphol, Tata en Chemours, dan weet je wat dat betekent. Te gekleurde informatie en totaal niet onafhankelijk want het bedrijf heeft opdracht gegeven voor de onderzoeken.

Wat ontbreekt is afstand en onafhankelijkheid in het belang van de samenleving. Wat overheerst is een cultuur waarin “meedenken met de ondernemer” belangrijker is dan het verdedigen van het algemeen belang. Daarmee verwordt toezicht tot procesbegeleiding, en wordt handhaving uitgesteld, afgezwakt of zelfs volledig vermeden.

Burgers staan buitenspel

Voor burgers betekent dit: hun meldingen verdwijnen in het niets, er wordt nauwelijks iets mee gedaan en ze worden te vaak gebagatelliseerd. Bezwaarprocedures slepen zich voort, en overlast wordt met terugwerkende kracht toegestaan. Afspraken met bedrijven, eenmaal gemaakt, tellen nauwelijks. Dat tast het vertrouwen aan — niet alleen in het toezicht, maar in de rechtsgelijkheid zelf en het openbaar bestuur. Wie om meer informatie vraagt via een beroep op de Wet open overheid krijgt standaard te maken met de wettelijke uitstelprocedure en eventueel daarna nog een keer. Gevraagde informatie wordt bijna altijd onvolledig gegeven. Eindeloze en taaie processen ook voor natuur- en milieuorganisaties.  Zelfs de Tweede Kamer laat nu onderzoeken of het Verdrag van Aarhus kan worden opgezegd. Dit verdrag beschermt het recht om te leven in een gezonde leefomgeving. Hoezo Tweede Kamer? Om ziek van te worden wat een cultuur. Als je een rechtzaak wint gaat de overheid altijd automatisch in beroep. Zijn we weer twee jaar verder.

Wie netjes binnen de regels blijft, ziet hoe anderen beloond worden voor het overtreden ervan. Zo ontstaat cynisme, frustratie en een rechtvaardigheidskloof. Wie gaat zich zo nog aan de wet houden. Maar ook ontstaat een beeld van een overheid die nauwelijks nog functioneert wanneer het de belangen van de bevolking betreft. Het is wij tegen zij geworden. De dienstbare overheid die oplossingen  zoekt tot verbetering of echt ingrijpt is totaal verdwenen.

Wat moet er nú anders?

• Om het toezicht te herstellen, is echt een andere koers nodig. Niet met nóg meer beleid, maar met concrete ingrepen en handelen.
• Maak omgevingsdiensten echt wettelijk onafhankelijk, met eigen mandaat en doorzettingsmacht.
• Sta legalisatie achteraf na illegaal handelen niet meer toe.
• Beperk belangenverstrengeling, voorkom dubbele petten en draaideurconstructies;
• Maak toezicht transparant: meldingen, inspecties en besluiten moeten publiek toegankelijk zijn;
• Versterk de positie van burgers in toezicht en bezwaarprocedures.

Regels gelden, of ze gelden niet

Een overheid die regels opstelt maar ze niet handhaaft, ondermijnt haar eigen geloofwaardigheid. Een toezichthouder die overtredingen wegpraat of legaliseert, stelt de overtreder boven de wet. De bescherming van onze leefomgeving en van de burgers die daarin wonen vereist toezichthouders die durven optreden, ook als dat bestuurlijk ongemakkelijk is.

Achtergrondinformatie van een paar genoemde voorbeelden:

https://pointer.kro-ncrv.nl/uitstoot-drie-grootste-stikstofoxide-stijgers-is-omstreden

https://www.youtube.com/shorts/oCK4guomgGA

https://milieufederatie.nl/nieuws/woo-verzoek-latexfalt-b-v-te-koudekerk-aan-den-rijn/