Heeft de rechter wel echt het laatste woord?

4 november 2024

Heeft de rechter wel echt het laatste woord?

In Nederland hebben we een democratische rechtsstaat, iets om dankbaar voor te zijn gezien de onrust in de wereld. Onze samenleving is gebouwd op de grondwet, en vanuit die basis is wetgeving ontwikkeld, zoals voor het beschermen van natuurwaarden. Ook Europese richtlijnen spelen hierbij een belangrijke rol. Ben je het niet eens met een besluit of beleid? Dan kun je in Nederland je stem laten horen, bijvoorbeeld door te demonstreren of naar de rechter te stappen.

Zo zou het moeten werken. Maar in de praktijk levert een rechtszaak niet altijd het verwachte resultaat op. Rechters koppelen zaken aan elkaar om hun uitspraken te verantwoorden, maar dit biedt geen garanties. Zelfs als je gelijk krijgt, gaat de overheid vaak in beroep of rekt de tijd. Zo ontstaat er ruimte voor studie, overleg en dialoog met betrokkenen, waardoor het besluit pas veel later – of helemaal niet – wordt uitgevoerd. Dit kost veel tijd en lijkt soms op een bewuste vertragingstactiek. Is dit een nieuwe werkwijze van de overheid? Of het nu om het stikstofprobleem, vergunningverlening of natuurcompensatie gaat, omwonenden en belanghebbenden lijken steeds vaker naar de rechter te moeten stappen.

Neem bijvoorbeeld het Bos van Los in de Hoeksche Waard bij Nieuwendijk. Door de jaren heen is hier al veel gekapt, soms illegaal, en van het oorspronkelijke bos is nog maar een klein stukje over. Toch wonen er vleermuizen en broeden roofvogels. Toen jaren geleden een groot deel van het bos mocht worden gekapt, ging Hoekschewaards Landschap in beroep. De rechter stond de kap toe, met de redenering dat er in het overgebleven bos nog genoeg ruimte was voor de roofvogels om te overleven. Er kwamen verder geen harde eisen in het vonnis – zolang het goed ging, was het goed. Inmiddels is er opnieuw illegaal gekapt, waarbij weer een stuk leefgebied van de roofvogels verloren is gegaan. Ook dit jaar hebben de roofvogels zich nog succesvol voortgeplant, maar misschien wel voor het laatst. En weer blijft ingrijpen uit.

En de toezichthouders? Ook zij laten steken vallen. Op basis van een slecht onderbouwde melding en een discutabel ecologisch advies werd opnieuw toestemming verleend. Toezicht op de kap is er nauwelijks, wat illegale praktijken in de hand werkt. Dan rest er maar één ding: opnieuw een verzoek om handhaving indienen. Hierover meer in onze nieuwsbrief – en waarschijnlijk weer een gang naar de rechter. Dit is geen geïsoleerd probleem; in Zuid-Holland staan meer bossen onder druk. Is dit dan de schuld van de overheid, die het zomaar laat gebeuren? Of van rechters die besluiten nemen zonder garanties? Eén ding is zeker: natuurwaarden verdwijnen.

Een ander voorbeeld is de natuurcompensatie voor Maasvlakte II in de Rotterdamse haven, een project met grote impact op de natuur, vooral op het mariene ecosysteem. Hier moet volgens een Planologische Kernbeslissing compensatie voor plaatsvinden, vastgelegd in samenwerking met de Europese Commissie. Toch, 14 jaar na het besluit, is deze compensatie nog steeds niet goed geregeld. Natuurorganisaties zijn naar de rechter gestapt en kregen gelijk: de compensatie moest direct worden geregeld. Het vorige kabinet was daarmee bezig, maar met de nieuwe coalitie ligt dit proces stil. Weer moet alles opnieuw worden bestudeerd, en zo sleept het zich voort. En alsof dat nog niet genoeg is, is er ook hoger beroep aangetekend. Gaat het nu echt twintig jaar duren voor de compensatie rond is? Ondertussen staan er alweer nieuwe projecten op de agenda die ook natuurcompensatie vereisen. Hoe kun je zulke afspraken nog serieus nemen?

Vergunningverlening, toezicht en handhaving vormen nog een ander probleem. Bedrijven met een vergunning voor hun productieproces houden zich hier lang niet altijd aan, met overlast en ergernissen voor omwonenden als gevolg. Zo gaf een omgevingsdienst na klachten over geuroverlast bij een bedrijf 21 waarschuwingen af – zonder verdere stappen. Uiteindelijk werd een koolstoffilter geïnstalleerd, maar zonder onderhoud leidde dit opnieuw tot overlast. De omwonenden moesten weer klagen, waarna de omgevingsdienst het bedrijf aanspoorde om eindelijk onderhoud te plegen. Dit kan eindeloos zo doorgaan. Wat doe je met een bedrijf en een toezichthouder die zo handelen? Uiteindelijk lijkt de enige optie weer naar de rechter te gaan.

Hoe komen we uit deze onnodige situatie? Volgens mij kan de oplossing zijn dat de overheid eindelijk vanuit een langetermijnvisie gaat regeren. Omgevingsdiensten moeten beter hun werk doen en bedrijven moeten hun impact op de omgeving serieus nemen. De natuur en de kwaliteit van onze leefomgeving kunnen niet langer wachten. We moeten deze cirkel van bestuurlijke passiviteit doorbreken – of blijven we vastzitten in een patroon van onvermogen?